تاثیر تفرج بر پوشش گیاهی روزمینی و بانک بذر خاک (مطالعه موردی: پارک جنگلی نور)

در این مطالعه، تاثیر تفرج بر بانک بذر خاک و پوشش گیاهی روزمینی متناظر بررسی شد. برای این منظور سه منطقه تفرج متمرکز، گسترده و شاهد که از شرایط محیطی و ترکیب پوشش گیاهی روزمینی اولیه نسبتا مشابه برخوردار بودند انتخاب شد. در هر یک از سه منطقه تعداد 10 قطعه نمونه 400 متر مربعی به روش تصادفی پیاده شده، فهرست و درصد تاج پوشش ترکیب گیاهی روزمینی ثبت شد. همچنین در قطعه نمونه، با استفاده از یک مته اوگر به قطر 7 سانتی¬متر یک نمونه خاک ترکیبی (با 3 تکرار) به عمق 10 سانتی¬متر برای انجام آزمایش خصوصیات فیزیکی- شیمیایی خاک تهیه شد. نمونه¬برداری بانک بذر خاک نیز اوایل آذرماه با استفاده از یک قاب فلزی به ابعاد 20×20 سانتی¬متری در دو عمق 5-0 و 10-5 سانتی¬متری در 4 تکرار که به صورت تصادفی در سطح قطعه نمونه پراکنش داشتند انجام شد. نمونه¬های بانک بذر خاک پس از اعمال تیمار سرمادهی مصنوعی در دمای 4 درجه سانتی¬گراد به مدت 5/1 ماه به محیط گلخانه منتقل شده تا مطالعه آنها به روش کشت گلخانه¬ای به مدت 7 ماه انجام شود. نتایج نشان داد که در بخش ترکیب گیاهی رو¬زمینی منطقه تعداد 66 گونه متعلق به 58 جنس و 38 تیره رویش دارد. تیره¬های rosaceae، lamiaceae و poaceae هر¬کدام با 6 گونه به همراه asteraceae با 4 گونه به عنوان مهمترین تیره¬های گیاهی موجود در منطقه هستند. نتایج بررسی فرم رویشی نشان داد که فانروفیت¬ها با 33 درصد، کریپتوفیت¬ها با 24 درصد و همی¬کریپتوفیت¬ها با 21 درصد به عنوان مهمترین گروه¬های ساختاری طیف بیولوژیک ترکیب گیاهی رو¬زمینی منطقه محسوب می¬شوند از نظر پراکنش جغرافیایی، اروپا – سیبری با 34 درصد و عناصر چند منطقه¬ای با 24 درصد، به عنوان مهمترین پراکنش جغرافیای پوشش گیاهی منطقه محسوب می¬شوند. در مطالعه بانک بذر خاک منطقه، تعداد 103 گونه¬ گیاهی با متوسط 2812 بذر در هر متر مربع (که سهم عمق اول و دوم به ترتیب 2117 و 695 بذر در متر مربع می¬باشد) متعلق به 90 جنس و 48 تیره گیاهی شناسایی گردید. نتایج نشان داد که گونه¬های ficus carica، digitaria sanguinalis، carex divulsa، poa annua، rumex acetosella و quercus castaneifolia به ترتیب با متوسط تراکم بانک بذر 302، 232، 168، 162، 142و 139 در متر مربع بالاترین (54 درصد) اندازه بانک بذر خاک لایه سطحی منطقه را به خود اختصاص دادند. این درحالی است که گونه¬های carex divulsa، ficus carica، amaranthus hybridus ، hypericum androsaemum، به ترتیب با متوسط تراکم بانک بذر 151، 117، 67، 51 در متر مربع بالاترین (55 درصد) اندازه بانک بذر خاک لایه دوم خاک منطقه را به خود اختصاص دادند. همچنین سه گونه سرخس ¬پنجه¬ای (pteris critica)، سرخس زمستانی (dryopteris pallida) و پرسیاوش (adiantum capillus-veneris) به ترتیب با تراکم 3/16، 4/9 و 9 هاگ در مترمربع بانک هاگ منطقه را تشکیل دادند. در بررسی طیف زیستی عناصر گیاهی در بانک بذر خاک تروفیت¬ها به عنوان فراوان¬ترین اشکال زیستی در ترکیب گیاهی بانک بذر خاک بودند. از مجموع تعداد کل 119 گونه گیاهی منطقه، سهم گونه¬هایی که فقط در ترکیب گیاهی رو¬زمینی یا بانک بذر خاک و گونه¬های که به طور مشترک در هر دو بخش بانک بذر خاک و پوشش گیاهی رو¬زمینی حضور یافتند به ترتیب 16، 53 و 50 گونه بود. در بررسی درجه تشابه گونه¬ای پوشش گیاهی رو¬زمینی و بانک بذر خاک با استفاده از ضریب تشابه سورنسون مشخص شد که میزان تشابه در منطقه با تفرج متمرکز به دلیل حضور گونه¬های خرابه¬روی در هر دو بخش پوشش گیاهی رو¬زمینی و بانک بذر خاک همواره در سطح بالاتری نسبت به دو منطقه دیگر قرار دارد (05/0> p). نتایج تحلیل dca نیز دلالت بر آن دارد که در منطقه تفرج متمرکز حضور یافتن گونه¬های گیاهی خرابه¬روی سبب تفکیک و تمایز ابر نقاط قطعات نمونه این منطقه نسبت به دو منطقه دیگر شده است. نتایج جدول تجزیه واریانس شاخص¬های تنوع گونه¬ای شانون- وینر و یکنواختی پایلو در سه منطقه در هر دو بخش بانک بذر خاک و ترکیب پوشش گیاهی کنونی منطقه بیانگر آن است که مقادیر غنا، تراکم، تنوع گونه¬ای شانون-وینر و تشابه گونه¬ای بانک بذر خاک با پوشش گیاهی رو¬زمینی در مناطق تفرجی به ویژه در تفرج تمرکز بیشتر از منطقه شاهد می¬باشد (05/0> p). مقایسه سهم تراکم بذور گونه¬های خرابه روی به کلیه بذور در بانک بذر خاک منطقه تفرج متمرکز، گسترده و شاهد نشان داد که گونه¬های خرابه¬روی با سهم بیشتری در منطقه تفرجی متمرکز (53/59 درصد) نسبت به دو منطقه تفرج گسترده (16/24درصد) و شاهد (03/16درصد) حضور می¬یابد (05/0p <). نتایج تحقیق همچنین نشان داد که با افزایش عمق نمونه¬برداری بانک بذر خاک، شاخص¬های مزبور (بجز یکنواختی) روند نزولی دارند (05/0> p). نتایج جدول تجزیه واریانس در بررسی معنی¬داری متغیرهای محیطی در سه منطقه نشان داد که وزن مخصوص ظاهری، درصد رطوبت، مقدار ماده آلی خاک و بافت خاک در منطقه تفرج متمرکز، گسترده و منطقه شاهد اختلاف معنی¬داری مشاهده نشد اما بین پارامترهای تراکم خاک، درصد نور، درصد زمین برهنه، درصد تاج پوشش درختان و عمق لاشبرگ در منطقه تفرج متمرکز با مناطق تفرج گسترده و شاهد اختلاف معنی¬داری مشاهده شد (05/0> p). در ارزیابی دو روش طبقه¬بندی بانک بذر خاک نشان داد که در روش طبقه¬بندی براساس توزیع عمقی81 درصد از ترکیب گیاهی منطقه دارای بانک بذر خاک دایمی و 19 درصد نیز دارای بانک بذر خاک موقتی بودند. همچنین در روش طبقه¬بندی sai مشخص گردید که 84 درصد از گونه¬ها دارای بانک بذر خاک دایمی و 16 درصد دارای بانک بذر خاک موقتی می¬باشند در این ارتباط میزان تطابق و همبستگی دو روش مزبور بر مبنای ضریب کاپا و ضریب همبستگی اسپیرمن 4/90 درصد برآورد گردید. نتایج تحقیق حاضر در خصوص راهبرد پایداری بانک بذر خاک گونه¬های چوبی منطقه نشان داد که از تعداد 19 گونه چوبی منطقه 9 گونه در بانک بذر خاک موقتی حضور یافته و تعداد 10 گونه قادر به تشکیل بانک بذر خاک دایمی می¬باشند که در این ارتباط، فقط بذور 4 گونه متامتی (hypericum androsaemum)، انگور(vitis sylvestris)، توت (morus alba) و تاج¬ریزی (solanum dulcamara) قابلیت تشکیل بانک بذر دایمی بلند مدت را داشته و بذور 5 گونه توسکا قشلاقی، انجیر، اوجا، ازملک، سیدا و تمشک نیز در گروه بانک بذر خاک دایمی کوتاه مدت طبقه¬بندی شدند.